— अजरबैजानको द्वन्द्वग्रस्त क्षेत्र नागोर्नो–काराबाख क्षेत्रमा केही सातायताको तनावका कारण त्यहाँ बस्दै आएका १ लाख व्यक्ति विस्थापित भएका छन् । आर्मेनियन समुदाय बसोबास गर्दै आएको उक्त क्षेत्रलाई पछिल्लो साता अजरबैजानले नियन्त्रणमा लिएपछि सैनिक कारबाहीबाट जोगिन अधिकांशजसो स्थानीय आर्मेनियामा विस्थापित भएका हुन् ।
अजरबैजानी सैनिकसँगको लडाइँ सुरु भएपछि स्थानीय समूह निःशस्त्र र भंग हुन तयार भएको हो । अजरबैजानले उक्त क्षेत्रलाई फेरि आफ्नो भूभागमा समावेश गर्ने र त्यहाँका बासिन्दालाई समान व्यवहार गर्न चाहेको बताएको छ । तर, आर्मेनियाका प्रवक्ताले भने यसलाई झूटो बताएका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले नागोर्नो–काराबाख क्षेत्रलाई अजरबैजानको हिस्सा स्विकार्दै आएको छ । तर, त्यहाँ आर्मेनियन जाति तीन दशकदेखि बस्दै आएका थिए ।
अजरबैजानले नियन्त्रणमा लिने क्रममा कम्तीमा २ सय आर्मेनियन र दर्जनौं अजरबैजानका सैनिकको मृत्यु भएको छ । युद्धविरामको सम्झौतापछि पृथकतावादीले हतियार बुझाएका थिए । स्वघोषित गणराज्य नागोर्नो–काराबाखका नेतृत्वकर्ताले नयाँ वर्षदेखि संघर्षको अस्तित्व सकिने बताएका छन् ।
आर्मेनियाका प्रधानमन्त्रीकी प्रवक्ता नाजेली बागदासारियनले गत साता आफ्नो देशमा प्रवेश गर्ने शरणार्थीको संख्या १ लाख ४ सय १७ पुगेको बताइन्, जबकि नागोर्नो–काराबाखको अनुमानित जनसंख्या १ लाख २० हजार छ । संयुक्त राष्ट्रसंघको शरणार्थीसम्बन्धी एजेन्सी (यूएनएचसीआर) ले पनि १ लाख व्यक्ति उक्त क्षेत्रबाट विस्थापित भएको अनुमान गरेको छ । उनीहरूलाई तत्कालै मानवीय सहायता आवश्यक रहेको पनि उक्त संस्थाले जनाएको छ ।
पृथकतावादी आर्मेनियन नेता अर्तक बेल्गारियनका अनुसार विस्थापित हुनेको अन्तिम समूह शनिबार आर्मेनियातर्फ लागेको थियो । ‘अब केही सय व्यक्ति मात्र यहाँ बाँकी छन्, जसमा अधिकारी, आपत्कालीन सेवाका कर्मचारी, स्वयंसेवक र विशेष आवश्यकताका केही व्यक्ति हुन्,’ उनले सामाजिक सञ्जालमा लेखेका छन् ।
अजरबैजानको सैन्य अभियानबाहेक एक साताअघिको विस्फोटमा थप १ सय ७० जनाको मृत्यु भएको छ । नागोर्नो–काराबाखको एक इन्धन डिपोमा विस्फोट भएको छ । अजरबैजानको सैनिक कारबाहीबाट जोगिन हजारौं आर्मेनियालीहरू उक्त क्षेत्रबाट भाग्ने क्रममा यस्तो घटना भएको हो । विस्फोटका कारण झन्डै ३ सय मानिस घाइते भएका एपी न्युजले जनाएको थियो । १० महिनादेखि इन्धन आपूर्तिमा अजरबैजानको अवरोधका बीच उक्त डिपोमा इन्धन लिन लामबद्ध भएका उपभोक्ताहरू मारिएको आशंका गरिएको छ । आर्मेनियाका प्रधानमन्त्री निकोल पासिन्यानले यस क्षेत्रमा जातीय सफाया भइरहेको भन्दै उक्त घटनाप्रति दुःख व्यक्त गरेका छन् ।
राष्ट्रसंघले उक्त क्षेत्रको मानवीय स्थिति अध्ययन गर्न यस साताको अन्त्यमा एउटा टोली पठाउने भएको छ । अजरबैजानले पनि यसका लागि सहमति दिएको छ । आर्मेनियाका प्रमुख कूटनीतिज्ञ एड्मन मारुकियानले राष्ट्रसंघको यात्रा समयलाई आलोचना गरेका छन् । तर, उनले उक्त क्षेत्रमा आएर आर्मेनियनको वास्तविक अवस्था बुझ्न राष्ट्रसंघलाई आग्रह गरेका छन् । ‘नागोर्नो–काराबाखमा राष्ट्रसंघको टोली आउनु राम्रो हो । यसले त्यहाँ कसरी जातीय सफाया भइरहेको छ, आफ्नो पैतृक भूमिबाट स्थानीय लखेटिएका छन् भन्ने कुराको उनीहरू साक्षी बन्नेछन्,’ उनले भने ।
नागोर्नो–काराबाखको द्वन्द्वलाई हाल विश्वमा लामो समयदेखि चलिरहेको विवादमध्येको एक मानिन्छ । यो भूभाग ब्ल्याक सी र क्यास्पियन सीको बीचस्थित दक्षिण ककेससको पहाडी क्षेत्रमा पर्छ । अजरबैजान र आर्मेनियाबीच सन् १९८० को अन्त्यतिर यस क्षेत्रलाई लिएर रक्तपातपूर्ण लडाइँ भएको थियो, जसले हालसम्म पनि हिंसा बढाइरहन सहयोग गरेको थियो । पछिल्लो ठूलो लडाइँ सन् २०२० मा भएको थियो, जतिबेला ६ साताजतिको अवधिमा हजारौं व्यक्ति मारिएको बीबीसीले उल्लेख गरेको छ । पछि रुसी शान्ति सैनिकको प्रयासपछि लडाइँ रोकिएको थियो ।
सन् २०२२ डिसेम्बरमा अजरबैजानले नाकाबन्दी गरेपछि फेरि हिंसा सुरु भएको थियो । अजरबैजानले नागोर्नो–काराबाखबाट आर्मेनिया जोडिने लाचिन करिडोर अवरुद्ध गरेको थियो । यो करिडोर स्थानीयका लागि आपूर्तिको प्रमुख मार्ग थियो । त्यसैले करिडोर बन्द हुँदा खाद्यान्न तथा औषधिको संकट हुन थालेको थियो । नागोर्नो–काराबाखमा सैन्य सामग्री आपूर्तिका लागि आर्मेनियाले उक्त मार्ग प्रयोग गरेको अजरबैजानले आरोप लगाएको थियो, जसलाई आर्मेनियाले भने अस्वीकार गर्दै आएको छ । अजरबैजान सरकारले उक्त अवधिमा खाद्यान्न तथा औषधिको आपूर्तिका लागि अन्य मार्गको प्रयोग गर्ने विकल्प दिए पनि उक्त क्षेत्रमा बस्ने आर्मेनियनले अस्वीकार गरेको पनि दाबी गरेको छ ।
पछिल्लो समय रुसले युक्रेनसँगको युद्धका कारण यस क्षेत्रमा ध्यान दिन छोडेपछि हिंसा सुरु भएको थियो । तर, लडाइँ सुरु भएको २४ घण्टामै गत सेप्टेम्बर २० मा रुसको उपस्थितिमा पुनः युद्धविरामको सम्झौता भएको थियो । सम्झौतामा स्थानीय सैन्यको निःशस्त्रीकरण र भंगको सहमति भएको थियो । लगत्तै अजरबैजानले उक्त भूभागलाई समाहित गर्ने प्रयास थालेको थियो । तर, त्यहाँ स्वतन्त्र राज्यका पक्षधरका नेता सामवेल साहरामान्यानले आगामी नयाँ वर्षमा स्वतन्त्रताको संघर्ष अन्त्य हुने, विभिन्न संस्थान भंग गर्नेबारे अडान लिएर सम्झौता गरेका थिए । उनले यो सम्झौता स्थानीयको सुरक्षा र महत्त्वपूर्ण आवश्यकतामा आधारित भएको बताए । स्थानीयले स्वैच्छिक र निर्बाध यात्रा गर्न पाउनुपर्ने उक्त सम्झौताको आशय थियो । तर, सम्झौतालगत्तै अधिकांशजसो स्थानीय उक्त क्षेत्रमा आफ्नो भविष्य नभएको भन्दै विस्थापित भएका हुन् ।
लामो समयदेखि द्वन्द्व चले पनि दुवै देशले हालसम्म कुनै शान्ति सम्झौता गरेका छैनन् । यस्तै, दुवै देशबीच वार्ता चले पनि हालसम्म कूटनीतिक सम्बन्ध पनि कायम छैन ।
