— दक्षिण एसियाली देशहरू विशेष गरी पाकिस्तान र भारतमा रगतमै बग्छ क्रिकेट । यो क्षेत्रमा क्रिकेटलाई धर्मसरह बनाउने श्रेय इमरान खानलाई पनि जान्छ । औसत टोली रहेको पाकिस्तानलाई खानले आफ्नो कप्तानीमा सन् १९९२ को एकदिवसीय विश्वकप जिताएपछि दक्षिण एसियामा क्रिकेटको लहर झनै बढेको थियो ।
खानले कुशल अलराउन्डर र निडर कप्तानको भूमिका निर्वाह गरेपछि नै पाकिस्तान विश्व च्याम्पियन बनेको हो । १९८० को दशकमा आफ्नो खेल कौशलले प्रभाव बनाएका खान पछि पाकिस्तानी क्रिकेट टिमको कप्तान बन्दै पाकिस्तानलाई पहिलो पटक एकदिवसीय विश्वकप प्रतियोगिता जिताउन उल्लेखनीय भूमिका खेले । पाकिस्तानले जितेको एकमात्र एकदिवसीय विश्वकप प्रतियोगिताका नायक खान अहिले भने पाकिस्तानकै पन्जाबस्थित अटक जेलमा कैद छन् । क्रिकेटबाट राजनीतिमा छलाङ मारेका ७० वर्षीय उनी किन जेल जीवन भोग्दै छन् त ?
लाहोरको कुलीन परिवारमा जन्मिएका खानले बेलायतको अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयबाट शिक्षा लिएका थिए । क्रिकेटमा पारिवारिक लगावले उनलाई पनि बाल्यकालदेखि नै छोएको थियो । १९८० को दशकमा क्रिकेटमा वेस्टइन्डिज, इंल्यान्ड र अस्ट्रेलियाको दबदबा थियो । दक्षिण एसियाली देशका खेलाडी प्रतिभावान् भए पनि मानसिक रूपमा कमजोर र उच्च आत्मबल नभएका मानिन्थे । त्यस समयमा खानले पाकिस्तानलाई तीव्र बलिङ प्रतिभा, ब्याटिङ कौशल र निडर टिमका रूपमा क्रिकेट जगत्मा उभ्याए । विदेशी भूमिमा गएर भारत तथा इंल्यान्डविरुद्ध टेस्ट शृंखला उपाधि दिलाए, १९७६ देखि १९९५ सम्म वेस्टइन्डिजविरुद्ध टेस्ट शृंखला नहार्ने एकमात्र टिमका रूपमा पाकिस्तानको पहिचान बनाए ।
सन् १९९२ को एकदिवसीय विश्वकप प्रतियोगिता पाकिस्तानी क्रिकेटको सबैभन्दा महान् समय थियो । त्यतिबेला सहभागी ९ राष्ट्रले राउन्ड रोबिन लिगमा एकअर्काविरुद्ध आठ खेल खेल्नुपर्ने थियो । जसका सुरुवाती पाँच खेलमा एउटा मात्र पाकिस्तानले जितेको थियो । सबैलाई लागिसकेको थियो कि पाकिस्तान अर्को चरणमा पुग्न अब असम्भव नै छ । खानको नेतृत्वमा पाकिस्तानले बाँकी ३ खेलमा लगातार जित हासिल गर्यो र सेमिफाइनल पुग्दै विश्वविजेता नै बन्यो ।
प्रतियोगिताका क्रममा खानको दाहिने काँधको हड्डीमा चोट लागेको थियो तर यसलाई गोप्य राख्दै उनले खेलिरहे । त्यही कारणले पनि उनले पाकिस्तानीको मात्र नभई विश्वभरका क्रिकेटप्रेमीको मन जित्न सफल भए । काँधको चोटका कारणले नै उनी मैदानमा देखा पर्न सकेनन् र विश्वकप फाइनल नै खानको खेल जीवनको अन्तिम खेल बन्न पुग्यो ।
दक्षिण एसियाली देशमा क्रिकेटपछि राजनीतिमा लागेका खेलाडीका उदाहरण थुप्रै छन् । भारतमा त थुप्रै क्रिकेटर सांसद भएका छन् । खानले पनि आफ्नो जीवनको दोस्रो इनिङ्स राजनीतिमा बिताउने निधो गरे र त्यसको सुरुवात भने समाजसेवाबाट थाले । उनले लाहोरमा पाकिस्तानकै पहिलो विशेष क्यान्सर अस्पताल र रिसर्च सेन्टर खोले । पाकिस्तानले विश्वकप जितेपछि पाएको पुरस्कार रकम उनले आफ्नो आमाका नाम बनाइएको क्यान्सर अस्पतालमा खर्च गरेपछि नै पाकिस्तानी क्रिकेटमा विभाजनको मत देखिएको थियो । त्यसपछि १९९६ मा तेहरिक–ए–इन्साफ (पीटीआई) स्थापना गरे ।
भारतमा ब्रिटिस शासन सकिने बेलामा विभाजित भएर बनेको पाकिस्तानको राजनीति सुरुवातदेखि नै अस्थिर छ । विशेष गरी शासन सत्तामा सेनाको हस्तक्षेपका कारण पनि राजनीतिक उतारचढाव पाकिस्तानमा नौलो मानिँदैन । यहाँको राजनीति विशेष गरी दुई परिवारको वरिपरि घुम्दै आएको छ, सरिफ र भुट्टो । पूर्वप्रधानमन्त्री नवाज सरिफ नेतृत्वको पाकिस्तान मुस्लिम लिग र जुल्फिकर अलि भुट्टोले स्थापना गरेको पाकिस्तान पिपुल्प पार्टी (पीपीपी) नै पाकिस्तानी सत्ताको केन्द्रमा रहँदै आएका छन् । खान नेतत्वको पीटीआईले भने यिनै दुई पार्टीलाई चुनौती दिँदै पाकिस्तानको राजनीतिमा पाइला टेकेको हो ।
क्रिकेटबाटै लोकप्रियता कमाइसकेका खानले राजनीतिको सुरुआतमै भने सफलता पाएनन् । १९९७ को चुनावमा उनको पार्टीले एउटा पनि सिट जित्न सकेन । त्यसबाट निराश नभएका उनी कल्याणकारी राज्य, भ्रष्टाचार अन्त्य, सुशासन र राष्ट्रवादको पक्षमा चर्का नाराका साथ राजनीतिक मैदानमा डटिरहे । २००८ को चुनाव बहिष्कार गरेको पीटीआई २०१३ को चुनावमा भने तेस्रो ठूलो दल बन्यो । पीटीआईले २०१८ मा १ सय १६ सिट जितेपछि भने खान प्रधानमन्त्री बनेका थिए ।
पाकिस्तानको राजनीतिमा खानको उदय सेना तथा इन्टेलिजेन्स ब्युरोको सहयोगमा भएको आरोप लाग्ने गरेको छ । २०१८ को चुनावमा खानलाई जित हासिल गर्न सेनाले सहयोग गरेको भन्दै विपक्षीले आलोचनासमेत गरेका थिए । सेना र खान दुवैले यसलाई अस्वीकार गर्दै आएका छन् । खान प्रधानमन्त्री बनेपछि उनले प्रतिबद्धता गरेअनुसार भ्रष्टाचारप्रति कठोरता देखाए । पुराना नेतालाई भ्रष्टाचारको आरोपमा धमाधम समात्न थाले । अमेरिकासँग दूरी बनाएका उनले चीन र रुससँग पाकिस्तानको सम्बन्ध बढाए ।
२०२२ अप्रिलमा अविश्वास प्रस्तावमा हारपछि उनले सत्ता गुमाउनु परेको थियो । यसको कारण मानिएको थियो, पाकिस्तानी सेना र गुप्तचर निकायसँग उनको बिग्रँदो सम्बन्ध । त्यसयता खानले पनि पाकिस्तानी सेनाको कडा आलोचना गर्दै आएका थिए । पहिले अमेरिकी षड्यन्त्रमा आफूलाई सत्ताबाट हटाएको आरोप लगाउँदै आएका उनले पछि सेना र अन्य राजनीतिक दललाई पनि दोष लगाए । गत वर्ष वाजिरावादमा भएको एक कार्यक्रममा खानमाथि गोली प्रहार पनि भएको थियो । उनको खुट्टामा गोली लागेको थियो । त्यसयता सेना र सरकारविरुद्ध उनको पार्टीको प्रदर्शन झनै बढेको थियो ।
सत्ताच्युत भएयता खानमाथि सयभन्दा बढी मुद्दा परेका थिए । यसअघि गत महिना इस्लामावाद जिल्ला अदालतले सरकारमा हुँदा प्राप्त गरेका उपहार बिक्री गर्दा पाएको रकमको जानकारी नगराएको तोसाखाना भ्रष्टाचार मुद्दामा तीन वर्ष जेल सजाय र एक लाख रुपैयाँ जरिवाना हुने फैसला सुनाएको थियो । उक्त सजायसँगै पाकिस्तानी निर्वाचन आयोगले खान पाँच वर्षका लागि चुनाव लड्न अयोग्य हुने जनाएको थियो ।
खान गोप्य दस्ताबेजसम्बन्धी मुद्दामा पछिल्लो समय मंगलबार मात्रै दोषी ठहर भएका छन् । गोपनीयता अधिनियमअन्तर्गत स्थापित पाकिस्तानको विशेष अदालतले खानसँगै पूर्वविदेशमन्त्री शाह महमुद कुरेसीलाई पनि १० वर्ष जेल सजाय सुनाएको छ । कुरेसीमाथि वासिङ्टन र इस्लामावादबीचको कूटनीतिक दस्ताबेज सार्वजनिक गरेको आरोपमा सजाय सुनाइएको हो । मुद्दाको फैसला भएको भोलिपल्ट अर्थात् बुधबार खान र उनकी पत्नी बुसरा बिबीलाई तोसाखाना अर्थात् सरकारी स्वामित्वको एक विभागबाट पाएका उपहारबारे जानकारी नदिएको मुद्दामा पनि दोषी ठहर गरिएको छ ।
भ्रष्टाचारसँग सम्बन्धित मुद्दा हेर्ने इस्लामावादस्थित एक अदालतले खान दम्पतीलाई तोसाखानासम्बन्धी मुद्दामा १४/१४ वर्ष जेल सजाय सुनाएको छ । अदालतले उनीहरूलाई उपहारबारे जानकारी नदिएको र बिक्री गरेको विषयमा दोषी ठहर गर्दै सजाय सुनाएको हो । कैद सजायसँगै अदालतले खान दम्पतीलाई डेढ अर्ब पाकिस्तानी रुपैयाँ जरिवानासमेत तिर्न आदेश दिएको छ ।
१९७४ मा स्थापित तोसाखाना मन्त्रिपरिषद् मातहतको एक विभाग हो । यसमा राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री, राज्यप्रमुख, मन्त्री, सांसद वा अन्य वरिष्ठ अधिकारीले विदेश भ्रमणका क्रममा प्राप्त गरेका बहुमूल्य उपहार राखिन्छ । विदेश भ्रमणका क्रममा परराष्ट्र मन्त्रालयका अधिकारीहरूले अभिलेख राख्ने त्यस्ता उपहार स्वदेश फर्किएपछि तोसाखानामा जम्मा गरिन्छ । त्यहाँ राखिएका सामान मन्त्रिपरिषद्को स्वीकृतिपछि मात्र बिक्री गर्न मिल्छ । त्यस्ता उपहार ३० हजार रुपैयाँभन्दा कम भएमा पाउने व्यक्तिले आफूसँगै राख्न पाउने र सोभन्दा बढी भएमा लागतको ५० प्रतिशत रकम तिरेर खरिद गर्न सकिने व्यवस्था छ ।
खानले निर्वाचन आयोगलाई बुझाएको विवरणमा त्यस्तो सम्पत्तिबारे उल्लेख गरेका थिएनन् । त्यसपछि आयोगले खानलाई प्रधानमन्त्री हुँदा आफूले पाएका उपहार बेचेको र उनलाई फौजदारी कानुनमार्फत सजाय दिनुपर्ने भन्दै जिल्ला अदालतमा उजुरी दिएको थियो । त्यसयता उनले उक्त मुद्दामा सुनाइएको तीन वर्षको जेल सजाय काटिरहेका थिए । अदालतको फैसलापछि खानपत्नी बुसराले आत्मसमर्पण गरेकी छन् । खानलाई तोकिएका दुवै सजाय सँगसँगै जाने ठानिएको छ । तर, यसको आधिकारिक पुष्टि हुन भने बाँकी छ । २०१८ मा प्रधानमन्त्री हुनुभन्दा केही महिनाअघि मात्रै खान र बुसराको विवाह भएको थियो । खान प्रधानमन्त्री हुँदासम्म उनी खासै चर्चामा आएकी थिइनन् ।
बुधबारको फैसलाबारे खानले कुनै टिप्पणी गरिसकेका छैनन् । मंगलबारको फैसलापछि भने खानले आफूविरुद्ध लगाइएका मुद्दा राजनीतिक उद्देश्यले प्रेरित भएको बताएका थिए । अमेरिकी षड्यन्त्रमा आफूमाथि कूटनीतिक दस्ताबेजसम्बन्धी झूटो मुद्दा लगाइएको उनको दाबी थियो । सामाजिक सञ्जाल एक्समार्फत उनले आफ्ना समर्थकलाई शान्त रहँदै फेब्रुअरी ८ मा हुने मतदानमार्फत प्रत्येक अन्यायको प्रतिशोध लिन आह्वान गरेका थिए ।
खानको पार्टी पीटीआईले फैसलाविरुद्ध उच्च न्यायालयमा चुनौती दिने जनाएको पाकिस्तानी सञ्चार माध्यमहरूले जनाएका छन् । अदालतले खानलाई प्रतिरक्षाको मौका नदिएको पार्टीको दाबी छ । पीटीआईले ‘कंगारु कोर्ट’ (कसुर पुष्टि गर्न प्रमाण नचाहिने, विरोधीलाई सिध्याउन गठन गरिने निकाय) मा गरिएको सुनुवाइ मान्य नहुने जनाएको छ । दलका नेताहरूले उच्च अदालतले खानलाई तोकेको जेल सजायको फैसला उल्ट्याउने विश्वास गरेका छन् । खानका वकिलले पाकिस्तान उच्च अदालतमा खानविरुद्ध तोकिएका सजायको पुनरावेदन गरिने बताएका छन् । अदालतको फैसलापछि खान १० वर्षसम्म सार्वजनिक पदमा रहन पाउने छैनन् ।
पछिल्लो समय भने खान र कुरेसीमात्र नभई पीटीआईका शीर्षस्थ नेताहरू पनि राज्यको निसानामा पर्न थालेका छन् । उनीहरूमाथि विभिन्न आरोपमा अनुसन्धान तथा पक्राउ गर्ने र मुद्दा लगाउने कार्यलाई आगामी निर्वाचनसँग जोडेर हेरिएको छ । गत अप्रिलमा संसद्मा विश्वासको मत प्राप्त गर्न नसकेपछि प्रधानमन्त्री पद गुमाएका खान अमेरिकाप्रति निकै कठोर रूपमा प्रस्तुत भएका थिए । आफूलाई प्रधानमन्त्री पदबाट हटाउन अमेरिकाको नेतृत्वमा षड्यन्त्र भएको उनको दाबी थियो । त्यस्तै, रुसले युक्रेनमाथि आक्रमण सुरु गरेपछि खानले मस्को पुगेर रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनलाई समेत भेटेका थिए । जसका कारण अमेरिका तथा उसका साझेदार देशसँग खानको सम्बन्धमा दरार आएको थियो ।
पाकिस्तानको राजनीतिलाई निर्देशित गर्ने सेनाले पटक–पटक ‘कु’ मार्फत सत्ता हातमा लिने गरेको छ । त्यसका साथै चुनावी नतिजामा समेत सेनाको भूमिका मुख्य रहन्छ । यसअघि खान सत्तामा आउनुमा पनि सेनाको भूमिका मुख्य रहेको ठानिन्छ । तर, सत्ता गुमाएसँगै सेना र अमेरिकाप्रति कटु आलोचक बनेपछि भने पाकिस्तानको राजनीतिक समीकरण फेरिएको छ ।
खासगरी पूर्वप्रधानमन्त्री नवाज सरिफको स्वदेश फिर्तीपछि खानको दल समस्यामा परेको हो । पाकिस्तानी सेनाका लागि लामो समय ‘काँडा’ का रूपमा रहेका ठानिएका सरिफलाई २०१८ को निर्वाचनअघि भ्रष्टाचार मुद्दामा दोषी ठहर गरिएको थियो । उक्त निर्वाचनमा खानको दल विजयी भएको थियो । पाकिस्तान मुस्लिम लिग–नवाज (पीएमएल–एन) का अध्यक्ष सरिफ पाकिस्तानमा तीन पटक प्रधानमन्त्री भइसकेका छन् । चौथो कार्यकाल ताकेका सरिफको पीएमएल–एन, विलावल भुट्टो जर्दारीको पीपीपी र खानको पीटीआईबीच चर्को प्रतिस्पर्धा हुने सर्वेक्षणहरूले देखाएका छन् ।
पछिल्लो समय खानको लोकप्रियतामा केही कमी आएको बताइन्छ । तर, खस्कँदो आर्थिक व्यवस्थालाई यसअघिको शहबाज सरिफको सरकारले सम्हाल्न नसक्दा खानप्रति भरोसा राख्ने पाकिस्तानीको संख्या पनि उत्तिकै छ । पछिल्लो डेढ वर्षमा पाकिस्तानको आर्थिक अवस्था खस्कनुमा सत्ताको नेतृत्व गरेको पीएमएलएन पार्टी जिम्मेवार रहेको विश्लेषक एजाज सैय्यद बताउँछन् । ‘शहबाज सरिफको सरकारले खराब प्रशासनिक निर्णयका कारण अहिलेको अवस्था आएको हो,’ उनी भन्छन् । अर्का विश्लेषक जाहिद हुसेन सत्तामा टिक्न भइरहेको अस्वस्थ प्रतिस्पर्धाका कारण चुनावपछि पनि पाकिस्तान अस्थिर नै रहने जोखिम रहेको बताउँछन् । ‘सत्तामा सेना तथा मुट्ठीभरका कुलीन परिवारको दबदबा छ,’ उनले भने, ‘त्यसैले पाकिस्तानमा राजनीतिक तथा आर्थिक स्थिरता प्राप्त गर्ने खासै अपेक्षा छैन ।’
पाकिस्तानको राजनीतिक अस्थिरताको असर भने आमनागरिकले भोग्नुपरेको छ । कोभिड–१९ का कारण अर्थतन्त्र शिथिल भएको पाकिस्तानमा पछिल्लो वर्ष लाखौं मानिस बाढीले प्रभावित भएका थिए । यस वर्ष पनि बाढीपीडितको संख्या झनै बढेको छ । मूल्यवृद्धि अकासिएको छ भने चरमपन्थीको आक्रमणका घटना बढिरहेका छन् ।
पाकिस्तान सरकारसँग विदेशी मुद्राको सञ्चिति पनि घट्दै गएको छ । लगातारको आग्रहपछि अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ) ले पाकिस्तानलाई सहयोग गर्ने प्रतिबद्धताले भने अहिले केही राहत दिएको छ । गत अगस्ट १४ मा कामचलाउ प्रधानमन्त्री बनेका अनवार उल हक काकरलाई ९० दिनभित्र चुनाव गराउने जिम्मेवारी दिइएको थियो । तर करिब तीन महिना ढिला गरी अर्को साता (फेब्रुअरी ८) मा निर्वाचन हुन लागेको छ ।
(एजेन्सीहरूको सहयोगमा)
