— विश्वकै दुर्लभ सेतो गिद्ध भारतको अयोध्या पुगेर फेरि पोखरा फर्किएको छ । ‘स्याटेलाइट ट्याग’ लगाइएको गिद्ध अयोध्याको घाघरा नदीछेउ ३ दिन बसेर पोखरा फर्किएको हो ।
नेपालका सेतो गिद्धबारे अनुसन्धान गरिरहेका विज्ञ कृष्णप्रसाद भुसालले गत असोज २ मा पाँच वटा गिद्धमा ‘स्याटेलाइट ट्याग’ लगाएका थिए । पोखराको लामीआल र दोबिल्ला डम्पिङ साइडमा सेतो गिद्धलाई समातेर ‘ट्याग’ लगाइएको थियो । तीन वटा वयस्क (४ देखि ५ वर्ष), एउटा अल्पवयस्क (३ वर्ष) र एउटा बच्चा (२ वर्ष) को गिद्धलाई ‘ट्याग’ लगाइएको थियो । यिनैमध्येको एउटा वयस्क गिद्ध कात्तिक १४ मा पोखराबाट करिब २५० किमि उडेर अयोध्या पुगेको भुसालले बताए ।
गिद्ध पहिलो दिनमै पोखराबाट रूपन्देहीको गैडहवा तालनजिक गिद्ध रेस्टुरेन्ट पुगेको थियो । अर्को दिन लुम्बिनी आसपास बस्यो । तेस्रो दिन भारतको बलरामपुरनजिक ५ दिन बसेको देखिन्छ । त्यसपछि अयोध्याको घाँघरा नदी आसपास ३ दिन बसेर पोखरा फर्किएको हो ।
पोखरा आउने क्रममा अयोध्याबाट बिहानै उडेको गिद्ध कपिलवस्तुको राजापानी सामुदायिक वनमा बास बसेको र अर्को दिन स्याङ्जाको पुतली बजार बसेर तेस्रो दिन पोखरा पुगेको भुसालले बताए । ‘दुई साता बाहिर घुमेर गिद्ध पोखरा फर्किएको छ । अन्य चार वटा गिद्ध तनहुँ आसपास आउने–जाने गरिरहेको देखिन्छ,’ उनले भने, ‘अरूको त्यति धेरै लामो आवतजावत छैन । दैनिक २०/३० किमिसम्म आवतजावत गरिरहेका छन् ।’
सेतो गिद्ध आहाराको खोजीमा जाने दूरी, प्रजनन गर्ने स्थान र बसाइँसराइको अवस्था तथा चुनौतीबारे पत्ता लगाउन ‘ट्याग’ लगाइएको हो । राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु विभागबाट अनुमति लिएर ‘लेग होल ट्र्याप’ लगाइएको भुसालले बताए । ‘दुई लाख मूल्य पर्ने स्याटेलाइट ट्याग ३० ग्रामको हुन्छ । स्याटेलाइट सम्पर्कबाट दुई–दुई घण्टामा तथ्यांक आउँछ । कुन दिशातिर कति उचाइ र गतिमा उडिरहेको भन्ने सबै तथ्यांक यसबाट पाइन्छ,’ उनले भने, ‘ब्याट्रीले काम गरे/नगरेको र चार्ज रहे/नहरेको सबैको जानकारी पनि आइरहने हुँदा अध्ययनमा सहज हुन्छ ।’
घामले आफैं चार्ज हुने ब्याट्री राखिएको ३ देखि ५ वर्षसम्म आयु रहेको ‘स्याटेलाइट ट्याग’ जडान गर्ने भुसाल आफैं विशेषज्ञ हुन् । उनको नेतृत्वमा बुल्गेरियाका विशेषज्ञ डा. भ्लादिमिर दोब्रे र संरक्षणकर्मी दिमित्री चेरनेभा, गिद्ध विशेषज्ञ अंकितविलास जोशी र ईश्वरी चौधरीको टोलीले ‘ट्याग’ लगाएका थिए । ‘ट्याग लगाएको तीन महिना भयो, गिद्धहरूको खासै मुभमेन्ट देखिएको छैन, अयोध्या गएको गिद्ध पनि आहारकै लागि गएजस्तो लाग्छ,’ गिद्ध विशेषज्ञ जोशीले भने, ‘अब यसको प्रजननको बेला आउँदै छ, यो बेला केही नयाँ तथ्य थाहा पाउन सकिन्छ ।’
कस्तो ठाउँमा कसरी गुड लगाउँछ, कसरी बचेरा हुर्काउँछ र के–के समस्या भएजस्ता सूचना पाउन सकिए संरक्षणका लागि योजना बनाउन सहयोग पुग्ने उनले बताए । एउटा बच्चा मात्र जन्माउने यो गिद्धले माघमा गुँड बनाउँछ भने फागुन/चैतमा ओथारो बसेर असारसम्ममा बचेरा उडाउँछ । नेपालमा दुर्लभ सेतो गिद्धको संख्या ३ सयदेखि १ हजारसम्म रहेको अनुमान छ । यसमध्ये आधा संख्या पोखरा उपत्यकामा रहेको विज्ञहरूको अनुमान छ । यसको तौल दुईदेखि तीन केजीसम्म हुन्छ । यसअघि पनि आहारा र जोडी खोज्दै दुर्लभ डंगर गिद्ध भारतको हिमाचल प्रदेशका विभिन्न स्थान हुँदै पाकिस्तानसम्म पुगेको थियो ।
सन् २०१८ मा नवलपरासीको पिठौलीबाट ११ सय किमि यात्रा गर्दै भारत र पाकिस्तानको सिमासम्म पुगेको थियो । सिकारी चरा समूहअन्तर्गत पर्ने गिद्ध ठूलो मांसहारी पन्छी हो । यसले आफैं सिकार नगरी मरेका जनावरको सिनो खान्छ । सिनो र फालेको मासुजन्य फोहोर पदार्थ खाई वातावरणको दुर्गन्ध घटाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने भएकाले गिद्धलाई ‘प्रकृतिको कुचीकार’ पनि भनिन्छ ।
